Etos: Rættvíst kríggj

Føroyska sjúkrarøktarsøgan Á altjóða sjúkrarøktarfrøðidegnum, 12. mai, sum er føðingardagurin hjá navnframu Florence Nightingale,heiðraðu Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar og Deildin fyri Heilsu- og Sjúkrarøktarvísindi á Fróðskaparsetur Føroya Elisabeth Hall, professara emerita, fyri hennara íkast til gransking og menning av sjúkrarøkt í Føroyum. Elisabeth hevur verið knýtt at DHS og hevur vegleitt phd-lesandi og eggjað og stimbrað til gransking og menning á deildini. Umframt tað hevur hon granskað í viðurskiftum knýtt at sjúkrarøkt í Føroyum og føroyskari skúkrarøktarsøgu. Elisabeth Hall sigur tað er um at gera hjá einum landi at granska í teirra sjúkrarøktarsøgu. Soleiðis kann mann virðismeta, hvussu var hetta tíðarsekiðið, hvat var gott og hvat var minni gott. Hví var tað so og hvat bera vit við okkum í ókomnum døgum.

Kari Martinsen er sjúkrarøktarfrøðingur, men eisini er hon doktari í heimsspeki og søgu. Og hon er professari emerita. Hon hevur skrivað ellivu bøkur. Hennara aðalmál er tann sansaliga sjúkrarøktin. Hetta at alt ikki bara skal vera effektivt og ganga skjótt fyri seg, men at heilsustarvsfólk nýta sínar sansir, so tey merkja og kenna tann sjúka, so álit og trygg umsorgan kemur millum sjúkling og røktarstarvsfólk. Skaldskapurin hja K. E. Løgstrup hevur havt stóran týdning fyri Kari Martinsen. Tað er Løgstrup, sum sigur, at vit hvønn dag hava lívið hjá hvørjum øðrum í okkara hondum. "Nakað meiri enn..." er til í okkara tilveru, sigur Kari Martinsen. Nakað ævigt er felt í okkum, nakað gátukent, sum vit ikki megna at seta á ein frymil. Í samskiftinum millum sjúkling og viðgera, kann ljós skína innar og nakað hendir, sum hevur við sær, at heilsuverkið verður sunt og livandi. Menniskju eru ikki tól, men livandi verur, sum hava sínar sansir at gáa og meta um, hvussu geri eg nú sum best ? Og aðalmálið er, at tú gloymir teg sjálvan í royndini at fáa sjúklingin at kenna seg tryggan.

Dorthe Birkmose er sálarfrøðingur og hevur skrivað ritgerð í fyribrigdinum, "tá menniskju ikki hava sjálvstilvitan". Hon arbeiddi nøkur ár sum neuropsykologur á brekøkinum, men fór so undir sjálvstøðuga vinnu í 2004. Hennara yrkið hevur verið at supervisera, og hon er komin runt Danmark til nógv støð og stovnar, har hon varnaðist, hvussu strongd og sálarlig ovbyrjan avlagar menniskju. Hon sá ógvusligu baksíðuna - nevniliga ráanina.  Hon hevur skrivað bókina "Tá góð menniskju eru ónd - ráanin sum er eitt tabu". Fyri at skilja hetta fyribrigdið, sigur Dorthe Birkmose, at hon brúkti, hvat sálarfrøðin sigur um óndskap, og hvussu óndskapur verður ein viðspælari millum fólk. Í dag ferðast Dorthe Birkmose runt í Norðanlondum og fyrilesur um ráan, so til ber at fyribyrgja og tá skaðin er hendir, hvussu menniskjuni kunnu fara víðari í teirra lívi. Tað, sum er so lúmskt og vandamikið við ráan er, at tú varnast ikki tína ráan, men heldur at tað eru hini. Ikki fyrrenn tú varnast tína ráan, kann nøkur broyting til tað betra henda. Og skeiv gongd kann vendast. Dorthe sigur, at øll ráan byrjar og endar við strongd. Tí ráan kann henda og er allastaðir har menniskju eru. Har fólk eru sett í starv fyri at hjálpa øðrum og strongdin ger seg galdandi, har er vandin fyri at menniskju verða ófantalig. Men tey stillu vitnini, tey sum eygleiða og onki siga, tey góðtaka ófantaligu viðferðina av øðrum, tí tey siga onki.

Orðið hermeneutikkur er grikst orð og merkir at tulka ella umseta. Vit menniskju tulka og analysera, javnt og savnt, alt og øll og alt rundanum okkum, men við hermeneutikki kunnu vit analysera okkara tulkingar. Okkara tulkingar hava vit úr okkara samtíð, tí vit hava felags fatanarkarm. Fra tíð til aðra spyrja fólk ymiskar spurningar til ein tekst og soleiðis er ein tekstur livandi og kann geva ymisk andsvar. Men ein tulking er ikki betri enn ein onnur.

Andrea Gilstón Danielsen, starvast sum sjúkrarøktarfrøðingur á Suðuroyar sjúkrahúsi. Í hesum poddinum, greiðir Andrea frá, hvussu tað er at starvast í einum sjúkrahúsi við øllum teimum avbjóðingum, sum har eru.

Mona-Maria úr Fugloy er 52 ár. Í 1998 varð hon sjúkrarøktarfrøðingur í Odense. Komin heim til Føroya, so fór hon eftir seks árum aftur til Danmarkar og hevur hon arbeitt í sjúkrahúsverkinum, heimatænastuni, eldrarøktini og røktarheimum. Í 2007 dagførdi hon sína útbúgving til nýggja bachelorútbúgving og tók ein kandidat í sjúkrarøktarfrøði, har fokus var á leiðslu og menning. Fyri einum ári síðani flutti hon heim til Føroyar og er nú deildarleiðari á heiminum við Vágna við trimum deildum og 24 búfólkum og 46 starvsfólkum. Sendingin er send í samstarvi við Sjúkrarøktaretiska ráðið og KVF.

Poula Reinert- Petersen, er í dag leiðari. Hon hevur staðið, har sjúkrarøktarfrøðingarnir nú standa, so hon kann við sínum royndum brynja síni starvsfólk til at geva bestu røkt. Poula er eisini tilvitað um umsorganarmøði versus skipanarmøði. Poula hevur starvast sum heimasjúkrasystir til familjan flutti til Danmarkar. Har tók hon eina kandidatútbúgving, cand.scient.san.  Síðani starvaðist hon í læknaviðtaluni í Fuglafirði. Eisini hevur hon undirvíst í heilsu og ítrótti á miðnámi á Kambsdali og tvey ár sum leiðari á Veks, eldraøkinum og tvey ár sum leiðari á skurðdeplinum á Landssjúkrahúsinum. Síðani mai 2020 hevur hon verið leiðari í Nánd. Har starvast um 80 fólk í føstum starvi og nøkunlunda tað sama í tímaløntum størvum. Aðalmálið er at geva allarbestu røkt. Sendingin er send í samstarvi við Sjúkrarøktaretiska ráðið og KVF.

Herborg Petursdóttir er sjúkrarøktarfrøðingur. Í dag er hon visitator hjá Tórshavnar kommunu og situr í upptøkunevndini, sum tilskilar búpláss til borgarar í kommununi. Vanliga gáa vit ikki um leiklutin hjá sjúkraøktarfrøðinginum, sum ofta og títt má taka atlit bæði til borgaran og tey avvarðandi. Hvussu siglir hann millum skerini ? Hvørji amboð hevur hann, tá etiskar tvístøður taka seg upp?  Hvussu sær sjúkrarøktarfrøðingurin sín leiklut ? Sendingin er send í samstarvi við Sjúkrarøktaretiska ráðið og KVF.

Jus ad bellum, jus in bello, jus post bellum. Etikkur og rættvíst kríggj. Er tað ikki ein andsøgn ? Kann nakar etikkur vera tengdur at kríggi ? Ymsar konventiónir eru, sum siga um mann kann rættvísgera at mann fer í kríggj og hetta gongur heilt aftur til rómverjarnar og tí er hetta á latínskum máli.

Er menniskjan eitt mál í sjálvum sær ella er menniskjað eitt mál til nakað annað ? Menniskjan kann reflektera, tað kunnu djórini ikki, hava tey so annað og lægri virði ? Ella hevur alt livandi somu tign, tí vit øll eru endalig ? Hava vit okkara tign, tí vit eru skapt í Guðs mynd, ella tí vit eru fornuftsverur ?