Devi Bhagvat Skandh 4 Adhyay 10

આ અધ્યાયમાં, પરાજિત ઇન્દ્રની આર્ત-સ્તુતિથી પ્રસન્ન થઈને જગદંબા યુદ્ધભૂમિ પર પ્રગટ થાય છે, ત્યારે ભક્તરાજ પ્રહલાદ પણ તેમને દેવો અને દાનવો વચ્ચે સમતા રાખવા માટે એક ગહન, તત્વજ્ઞાનથી ભરેલી સ્તુતિ કરે છે. આ બંને મહાન ભક્તોની પ્રાર્થના સાંભળી, દેવી કોઈનો પક્ષ લીધા વિના, 'કાળ'ના નિયમનું સન્માન કરવાનો આદેશ આપીને શાંતિની સ્થાપના કરે છે.

આ અધ્યાયમાં, બૃહસ્પતિના છળથી છેતરાયેલા દાનવો પોતાના સાચા ગુરુ શુક્રાચાર્યનો અસ્વીકાર કરે છે અને તેમના ક્રોધિત શ્રાપનો ભોગ બને છે. પશ્ચાત્તાપ પછી શુક્રાચાર્ય તેમને ક્ષમા તો કરે છે, પરંતુ 'કાળ'ની સર્વોપરિતાનું પરમ જ્ઞાન આપતાં સમજાવે છે કે ભાગ્યને કારણે અત્યારે તેમનો પરાજય અને પાતાળગમન નિશ્ચિત છે.

આ અધ્યાયમાં, બૃહસ્પતિના મહાન છળથી વ્યથિત રાજા જનમેજય ધર્મના અસ્તિત્વ પર જ પ્રશ્ન ઉઠાવે છે, જેના જવાબમાં વ્યાસજી સમજાવે છે કે દેવો સહિત સર્વ જીવો માયાના ત્રણ ગુણોથી બંધાયેલા છે અને સાચી મુક્તિ માત્ર આદ્યશક્તિની શરણાગતિમાં છે. કથા ત્યારે એક રોમાંચક વળાંક પર પહોંચે છે, જ્યારે અસલી શુક્રાચાર્ય પાછા ફરે છે અને પોતાના જ રૂપમાં દેવગુરુ બૃહસ્પતિને દાનવોને વેદ-વિરોધી ઉપદેશ આપીને છેતરતા જુએ છે.

આ અધ્યાયમાં, મહર્ષિ ભૃગુ ક્રોધિત થઈને વિષ્ણુને પૃથ્વી પર વારંવાર જન્મ લેવાનો શ્રાપ આપે છે અને પોતાના સત્યના બળથી પોતાની મૃત પત્નીને પુનર્જીવિત કરી દે છે. આ ચમત્કારથી ભયભીત ઇન્દ્ર, તપસ્યામાં લીન શુક્રાચાર્યને વશ કરવા પોતાની પુત્રી જયંતિને મોકલે છે, જે દરમિયાન દેવગુરુ બૃહસ્પતિ શુક્રાચાર્યનું રૂપ ધારણ કરીને દાનવો સાથે મહાન છળ કરે છે.

આ નાટકીય અધ્યાયમાં, દેવતાઓ વચન તોડીને શુક્રાચાર્યના આશ્રમમાં શરણાગત થયેલા નિઃશસ્ત્ર દાનવો પર હુમલો કરે છે, ત્યારે શુક્રાચાર્યની માતા પોતાના અદ્ભુત તપોબળથી સમગ્ર દેવસેનાને સ્તબ્ધ કરી દે છે. ધર્મના સંકટની આ ચરમસીમાએ, સાક્ષાત્ ભગવાન વિષ્ણુને પણ ઇન્દ્રની ઉશ્કેરણીથી સુદર્શન ચક્ર દ્વારા 'સ્ત્રી-હત્યા' જેવું મહાપાપ કરવા વિવશ થવું પડે છે, જે ભવિષ્યના ભયંકર શ્રાપની ભૂમિકા બાંધે છે.

આ અધ્યાયમાં, રાજા જનમેજયના તીક્ષ્ણ પ્રશ્નોના ઉત્તરમાં, મહર્ષિ વ્યાસ 'અહંકાર'ને જ સૃષ્ટિનું મૂળ કારણ ગણાવીને એક મહાન રહસ્ય ખોલે છે કે ભગવાન વિષ્ણુના અવતારો પણ મહર્ષિ ભૃગુના શ્રાપનું પરિણામ હતા. આ શ્રાપની પૃષ્ઠભૂમિ દેવો અને દાનવોના સંઘર્ષમાં રહેલી છે, જ્યાં દેવોએ વિષ્ણુની મદદથી શરણાગતના ધર્મનું ઉલ્લંઘન કર્યું હતું.

આ અધ્યાયમાં, ધર્મની પોતાની સંકુચિત વ્યાખ્યાના અહંકારને કારણે, પરમ ભક્ત પ્રહલાદ પણ તપસ્વી નર-નારાયણને શસ્ત્રો સાથે જોઈને તેમને અધર્મી માની બેસે છે અને યુદ્ધ માટે લલકારે છે. આ વૈચારિક સંઘર્ષ એક હજાર દિવ્ય વર્ષો સુધી ચાલનારા મહાભયાનક યુદ્ધમાં પરિણમે છે, જેનો અંત સાક્ષાત્ ભગવાન વિષ્ણુના પ્રાગટ્ય અને સત્યના ઉદ્ઘાટનથી જ આવે છે.

આ અધ્યાયમાં, મહર્ષિ ચ્યવન અને ભક્તરાજ પ્રહલાદના મિલન દ્વારા 'તીર્થ'ના સાચા અર્થને ઉજાગર કરવામાં આવ્યો છે. ચ્યવન ઋષિ સમજાવે છે કે સાચું તીર્થ કોઈ ભૌગોલિક સ્થળ નહીં, પણ શુદ્ધ અને નિર્મળ મન છે, કારણ કે મનની શુદ્ધિ વિના કોઈપણ યાત્રા વ્યર્થ છે. આ જ્ઞાનથી પ્રેરિત થઈને, પ્રહલાદ પોતાના દૈત્ય-અનુયાયીઓ સાથે સાચી આધ્યાત્મિક યાત્રાએ નૈમિષારણ્ય જવા નીકળે છે.

આ અધ્યાયમાં, વિજયના અહંકારથી ઋષિ નારાયણ પણ ચિંતિત થઈ જાય છે, જે જોઈને રાજા જનમેજય ધર્મના અસ્તિત્વ પર જ નિરાશ થઈ જાય છે. ત્યારે વ્યાસજી પરમ સત્ય ઉજાગર કરતાં કહે છે કે આખી સૃષ્ટિ જ અહંકારમાંથી જન્મી હોવાથી, મુક્તિ તેને મારવામાં નહીં, પરંતુ તેના પ્રત્યે સતત જાગૃત રહીને અલિપ્ત રહેવામાં છે.

જ્યારે કામદેવ અને અપ્સરાઓ નર-નારાયણના તપને ભંગ કરવા આવે છે, ત્યારે ઋષિઓ ક્રોધથી શ્રાપ આપવાને બદલે પોતાની તપસ્યાની શક્તિથી અત્યંત સુંદર 'ઉર્વશી'નું સર્જન કરે છે. આ દિવ્ય સર્જનને જોઈને અપ્સરાઓનો અહંકાર ઓગળી જાય છે અને તેઓ શરણાગતિ સ્વીકારે છે, જે સાબિત કરે છે કે સાચો વિજય વિનાશમાં નહીં, પણ સર્જન અને કરુણામાં છે.