Aflevering 4: Waarom Enheduana zingt over verraad door haar maangod

Het is 3.200 jaar geleden. Schrijver Sîn-leqi-unnini verwerkt zijn angsten in een episch verhaal over Gilgamesj. Zal dat indruk maken op de nieuwe Babylonische koning?  Wilde Eeuwen, het begin. Iedere vrijdag een nieuwe aflevering. Meer informatie: nrc.nl/wilde-eeuwenHeeft u vragen, suggesties of ideeën over onze journalistiek? Mail dan naar onze ombudsman via [email protected] en presentatie: Hendrik SpieringRedactie en regie: Mirjam van ZuidamMuziek, montage en mixage: Rufus van BaardwijkBeeld: Jeen BertingVormgeving: Yannick MortierVoor deze aflevering is onder meer gebruikt gemaakt van deze literatuur:Karen Sonik. ‘Characterization and Identity in Mesopotamian Literature: The Gilgamesh Epic, Enuma elish, and Other Sumerian and Akkadian Narratives’ in Dahlia Shehata e.a. (eds) Contemporary Approaches to Mesopotamian Literature. How to Tell a Story, Brill 2024.  Sophus Helle. ‘Gilgamesh Returns’ in Articulations, in juni 2024.Amanda H. Podany. 'Weavers, Scribes, and Kings A New History of the Ancient Near East', Oxford University Press 2022.  Sophus Helle. 'Gilgamesh: A New Translation of the Ancient Epic', Yale University Press 2021   Andrew George. 'The Epic of Gilgamesh. The Babylonian Epic Poem and Other Texts in Akkadian and Sumerian', Penguin 2020 (tweede druk).Herman van Stiphout. 'Het epos van Gilgames', SUN 2011 (derde druk).  Gwendolyn Leick (ed). 'The Babylonian world', Routledge 2007  Benjamin R. Foster. 'Before the muses: an anthology of Akkadian literature', CDL Press 2005 (derde druk). Zie ook ‘Het epos van Gilgamesj: hoe een held mens wordt’ in NRC op 6 juli 2019.Zie het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.

Het is 3.800 jaar geleden. Mijnwerker Lachisch verstopt zich in een tempel een leert daar vreemde tekentjes. Hoe nuttig kan dat nieuwe alfabet worden?  Wilde Eeuwen, het begin. Iedere vrijdag een nieuwe aflevering. Meer informatie: nrc.nl/wilde-eeuwenHeeft u vragen, suggesties of ideeën over onze journalistiek? Mail dan naar onze redactie via [email protected] en presentatie: Hendrik SpieringRedactie en regie: Mirjam van ZuidamMuziek, montage en mixage: Rufus van BaardwijkBeeld: Jeen BertingVormgeving: Yannick MortierVoor deze aflevering is onder meer gebruikt gemaakt van deze literatuur: Ludwig D. Morenz. ‘El(-GOD) as “Father in Regalness”. Mine M in Serabit el Khadim as a Middle-Bronze-Age (c. 1900 BC). Working Space sacralised by Early Alefbetic Writing’ in Working Paper 13 Bonn Center for Dependency and Slavery Studies, 2023.  Martijn Jaspers en Toon Van Hal. 'Van huisje tot hashtag, van ossenkop tot apenstaart. Een geschiedenis van het alfabet', Maklu uitgever, 2023.  Silvia Ferrara. 'The Greatest Invention. A History of the World in Nine Mysterious Scripts', Farrar, Straus and Giroux 2022 (Vertaald uit het Italiaans door Todd Portnowitz). Felix Höflmayer e.a. ‘Early alphabetic writing in the ancient Near East: the ‘missing link’ from Tel Lachish’ in Antiquity, juni 2021.  Philip J. Boyes en Philippa M. Steele (eds). 'Understanding Relations Between Scripts II Early Alphabets', Oxbow books, 2020.  Miriam Lichtheim. 'Ancient Egyptian Literature', University of California Press ,2019 (eerste druk 1975).Aaron Koller. ‘The Diffusion of the Alphabet in the Second Millennium BCE: On the Movements of Scribal Ideas from Egypt to the Levant, Mesopotamia, and Yemen’, in Journal of Ancient Egyptian Interconnections, in december 2018.  Steven R. Fischer. 'History of Writing', Reaktion Books, 2003.Brian E. Colles. ‘The Proto-Alphabetic Inscriptions of Canaan’ in Ancient Near Eastern Studies, 1991.Lina Eckenstein. 'A History of Sinai', Macmillan 1921. Correctie 10 september 2025: In de beschrijving van de turquoisemijn op de berg Serabit zegt Hendrik per abuis een aantal malen dat daar lapis lazuli wordt gewonnen, alsof dat mineraal hetzelfde is als de turquoisesteen die in die berg wordt gewonnen. Dat is niet zo, lapis lazuli is een heel andere steen en wordt niet in de Sinaï gewonnen.   Zie het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.

Het is 4.200 jaar geleden. Koningsdochter Enheduana schrijft een woedend gedicht en ruilt haar goddelijke echtgenoot in voor een godin. Zal dat haar macht herstellen?  Wilde Eeuwen, het begin. Iedere vrijdag een nieuwe aflevering. Meer informatie: nrc.nl/wilde-eeuwenHeeft u vragen, suggesties of ideeën over onze journalistiek? Mail dan naar onze redactie via [email protected] en presentatie: Hendrik SpieringRedactie en regie: Mirjam van ZuidamMuziek, montage en mixage: Rufus van BaardwijkBeeld: Jeen BertingVormgeving: Yannick MortierVoor deze aflevering is onder meer gebruikt gemaakt van deze literatuur: Sophus Helle. 'Enheduana: The Complete Poems of the World's First Author', Yale University Press, 2024. Amanda H. Podany. 'Weavers, Scribes, and Kings A New History of the Ancient Near East', Oxford University Press, 2022.  Gina Konstantopoulos. ‘The Many Lives of Enheduana. Identity, Authorship, and the “World’s First Poet”’ in Kerstin Droß-Krüpe e.a. (eds) Powerful Women in the Ancient World. Perception and (Self)Presentation, Zaphon 2021. Annette Zgoll. ‘Innana and En-ḫedu-ana Mutual Empowerment and the myth INNANA CONQUERS UR’ in Kerstin Droß-Krüpe e.a. (eds) Powerful Women in the Ancient World. Perception and (Self)Presentation, Zaphon 2021. J.N. Postgate. 'Early Mesopotamia. Society and economy at the dawn of history', Routledge 1992 (herdruk 2017).Gwendolyn Leick. 'Mesopotamia. The invention of the city', Penguin 2001.  Zie het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.

Het is 12.000 jaar geleden. Sjamaan Slata wandelt naar Göbleki Tepe, bakt brood en hallucineert op beschimmelde rogge. Zullen zijn visioenen de landbouw vooruit helpen?  Wilde Eeuwen, het begin. Iedere vrijdag een nieuwe aflevering. Meer informatie: nrc.nl/wilde-eeuwenHeeft u vragen, suggesties of ideeën over onze journalistiek? Mail dan naar onze redactie via [email protected] en presentatie: Hendrik SpieringRedactie en regie: Mirjam van ZuidamMuziek, montage en mixage: Rufus van BaardwijkBeeld: Jeen BertingVormgeving: Yannick MortierVoor deze aflevering is onder meer gebruikt gemaakt van deze literatuur:Oliver Dietrich ‘Shamanism at Early Neolithic Göbekli Tepe, southeastern Turkey. Methodological contributions to an archaeology of belief’ in Praehistorische Zeitschrift, in mei 2024.  Steven Mithen ‘Shamanism at the transition from foraging to farming in Southwest Asia: sacra, ritual, and performance at Neolithic WF16 (southern Jordan)’ in The Journal of the Council for British Research in the Levant, in September 2022.David Graeber en David Wengrow. 'The Dawn of Everything, A New History of Humanity', bij Penguin in 2022. Li Liu e.a. ‘Fermented beverage and food storage in 13,000 y-old stone mortars at Raqefet Cave, Israel: Investigating Natufian ritual feasting’ in Journal of Archaeological Science: Reports, in oktober 2018. Amaia Arranz-Otaeguia e.a. ‘Archaeobotanical evidence reveals the origins of bread 14,400 years ago in northeastern Jordan’ in PNAS, op 13 juli 2018.Leore Grosman e.a. ‘A Natufian Ritual Event’ in Current Anthropology, in juni 2016. Marion Benz ‘Symbols of Power - Symbols of Crisis? A Psycho-Social Approach to Early Neolithic Symbol Systems’, Neo-Lithics, in januari 2014. Leore Grosman e.a. ‘A 12,000-year-old Shaman burial from the southern Levant (Israel)’ in PNAS, op 18 november 2008.  Zohar Kerem e.a. ‘Chickpea domestication in the Neolithic Levant through the nutritional perspective’ in Journal of Archaeological Science, in augustus 2007.Zie het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.

Het is 40.000 jaar geleden. De jonge Doi staat oog in oog met zijn verre familie, een groep dansende neanderthalers. Zullen ze hem accepteren?  Wilde Eeuwen, het begin. Iedere vrijdag een nieuwe aflevering. Meer informatie: nrc.nl/wilde-eeuwenHeeft u vragen, suggesties of ideeën over onze journalistiek? Mail dan naar onze redactie via [email protected] en presentatie: Hendrik SpieringRedactie en regie: Mirjam van ZuidamMuziek, montage en mixage: Rufus van BaardwijkBeeld: Jeen BertingVormgeving: Yannick MortierVoor deze aflevering is onder meer gebruikt gemaakt van deze literatuur:  Francesca Romagnoli e.a. (eds) 'Updating Neanderthals. Understanding Behavioural Complexity in the Late Middle Palaeolithic', Academic Press 2022 Mateja Hajdinjak e.a ‘Initial Upper Palaeolithic humans in Europe had recent Neanderthal ancestry’ in Nature 8 april 2021. Rebecca Wragg Sykes. 'Kindred. Neanderthal Life, Love, Death and Art', Bloomsbury 2021  Rudolf Botha. 'Neanderthal Language. Demystifying the Linguistic Powers of our Extinct Cousins', Cambridge University Press 2020  Katerina Harvati. 'Paleoanthropology of the Balkans and Anatolia. Human Evolution and its Context', Springer Press 2016  Qiaomei Fu e.a. ‘An early modern human from Romania with a recent Neanderthal ancestor’ in Nature, 13 augustus 2015. Wil Roebroeks en Paola Villa ‘Neandertal Demise: An Archaeological Analysis of the Modern Human Superiority Complex’ in PLOS One, 30 april 2014. João Zilhão e.a. ‘The Peştera cu Oase People. Europe's Earliest Modern Humans’ in K. Boyle e.d. (eds) Rethinking the Human Revolution, McDonald Institute for Archaeological Research, 2007.Zie het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.

Het is 50.000 jaar geleden. Seddi staat trots voor haar grote tekening van een wrattenzwijn, diep in een grot op Sulawesi. Zal het zwijn haar volk helpen te overleven?  Wilde Eeuwen, het Begin. Iedere vrijdag een nieuwe aflevering. Meer informatie: nrc.nl/hetbeginHeeft u vragen, suggesties of ideeën over onze journalistiek? Mail dan naar onze redactie via [email protected] en presentatie: Hendrik SpieringRedactie en regie: Mirjam van ZuidamMuziek, montage en mixage: Rufus van BaardwijkBeeld: Jeen BertingVormgeving: Yannick MortierVoor deze aflevering is onder meer gebruikt gemaakt van deze literatuur: Maxime Aubert e.a. ‘Narrative cave art in Indonesia by 51,200 years ago’ in Nature, op 25 juli 2024. Rikai Sawafuji e.a. ‘East and Southeast Asian hominin dispersal and evolution: A review’ in Quaternary Science Reviews,Volume 333, op 1 Juni 2024. April Nowell ‘Oral Storytelling and Knowledge Transmission in Upper Paleolithic Children and Adolescents’ in Journal of Archaeological Method and Theory, in Maart 2023. Adam Brumm e.a. ‘Oldest cave art found in Sulawesi’ in Science Advances, op 15 januari 2021. Chris Stringer e.a. ‘Did the Denisovans Cross Wallace's Line?’, in Science, op 18 oktober 2013. Michael Witzel 'The origins of the world's mythologies', bij Oxford University Press, in 2012.Sally Mcbrearty e.a. ‘The revolution that wasn’t: a new interpretation of the origin of modern human behavior’ in Journal of Human Evolution, in november 2000.Zie ook ‘Het oudste verhaal ter wereld werd 50.000 jaar geleden getekend in een grot op het eiland Sulawesi’, in NRC op 16 november.In deze aflevering komt muziek voor van de volgende artiesten:Fralalai, Frodi Fransman, Hidde Meenhorst, Arno Adelaars, Imre Peemot.Zie het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.

Dit is het nieuwe seizoen van Wilde Eeuwen, het begin. Zes afleveringen over het begin van geschiedenis. Over rotstekenaars en neanderthalers, over landbouwuitvinders en sjamanen, over dichters en oeroude verhalen. Over hoe beschaving ontstond, en mensen de wereld naar hun hand gingen zetten.Aan de hand van zes personages vertelt Hendrik Spiering dat onze verre voorouders echt geen hulpeloze stumpers waren en dat vrijwel alles wat ons tot mensen maakt al verschrikkelijk lang bestaat. Wilde Eeuwen, het begin. Luister iedere vrijdag een nieuwe aflevering.Tekst en presentatie: Hendrik SpieringRedactie en regie: Mirjam van ZuidamMuziek, montage en mixage: Rufus van BaardwijkBeeld: Jeen BertingVormgeving: Yannick MortierHeeft u vragen, suggesties of ideeën over onze journalistiek? Mail dan naar onze redactie via [email protected] het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.

Hier hing een schilderij vertelt het verhaal van een controversiële roofkunstzaak rond een topstuk uit het Stedelijk Museum. Het schilderij, een Kandinsky ter waarde van 60 miljoen euro, is overhandigd aan de erfgenamen van een Joodse vluchteling. Maar is dat terecht? Pieter van Os en Emmie Kollau zoeken naar een antwoord in een verhaal over nazi-roofkunst, nationaal schuldgevoel en exorbitante prijsstijgingen op de kunstmarkt. Iedere woensdag een nieuwe aflevering. Presentatie: Pieter van Os en Emmie Kollau Redactie: Pieter van Os Regie: Emmie Kollau Muziek: Darius Timmer Montage: Emmie Kollau Montage-assistentie: Kars van den Heuvel Mixage: Arno Peeters Productie: Aldus Producties Eindredactie: Iddo Havinga Illustratie: Martien ter Veen Vormgeving: Yannick Mortier Zie het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.

Het is het jaar 1338. De jonge Samnaq dendert op zijn paard de centraal-Aziatische Chuy vallei uit. Weg van de nieuwe ziekte. De Zwarte Dood. Weggaan is de enige manier om zichzelf te redden. Maar waar is hij wel veilig? En kan de middeleeuwse samenleving zo’n vernietigende epidemie aan?Vanaf 13 september iedere woensdag een nieuwe aflevering.Tekst en presentatie: Hendrik SpieringRedactie, regie en montage: Elze van DrielMuziek, montage en mixage: Rufus van BaardwijkEindredactie: Mirjam van Zuidam & Iddo HavingaBeeld: Jeen BertingVormgeving: Yannick MortierHeeft u vragen, suggesties of ideeën over onze journalistiek? Mail dan naar onze ombudsman via [email protected] het maken van deze aflevering van Wilde Eeuwen is onder meer gebruikt gemaakt van deze literatuur: De gesprekken tussen Petrarca en Samnaq zijn vrijwel letterlijk ontleend aan twee van Petrarca’s gedichten (Canzoniere 363 en 364) en uit zijn brief uit mei 1349 die is te vinden in John Asberth (2005) The Black Death. The Great Mortality of 1348-1350 A Brief History with Documents, Palgrave McMillan. Samnaq jr. is een fictieve figuur maar het graf van zijn vader bestaat echt, beschreven in deze baanbekende studie naar de oorsprong van de Zwarte Dood Maria A. Spyrou e.a. (2022) ‘The source of the Black Death in fourteenth-century central Eurasia’, in Nature vol. 606, pp 718–724 Ole J. Benedictow (2021) The Complete History of the Black Death, The Boydell Press Monica Green (2020) ‘The Four Black Deaths’ in The American Historical Review, Vol 125, 5, pp 1601–1631 W.P. Blockmans (1980) ‘The social and economic effects of plague in the Low Countries 1349-1500’ in Revue belge de philologie et d'histoire, Vol 58, 4, pp. 833-863; Richard H. Steckel (ed) The Backbone of Europe Health, Diet, Work and Violence over Two Millennia, Cambridge University Press Zie het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.

Het is het jaar 1180. Gravin Marie van Champagne viert feest. Ze wacht op haar favoriete hofdichter die haar een nieuw ridderverhaal over Lancelot heeft beloofd. Maar hij is nergens te bekennen. Heeft die grote delegatie Vlamingen, die ze eerder op de markt zag, hem weggekocht?Vanaf 13 september iedere woensdag een nieuwe aflevering.Tekst en presentatie: Hendrik SpieringRedactie, regie en montage: Elze van DrielMuziek, montage en mixage: Rufus van BaardwijkEindredactie: Mirjam van Zuidam & Iddo HavingaBeeld: Jeen BertingVormgeving: Yannick MortierHeeft u vragen, suggesties of ideeën over onze journalistiek? Mail dan naar onze ombudsman via [email protected] het maken van deze aflevering van Wilde Eeuwen is onder meer gebruikt gemaakt van deze literatuur: De gesprekken aan de tafel van Marie zijn grotendeels afkomstig uit het werk ‘De Amore libri tres’ (‘Drie boeken over de Liefde’) geschreven in Troyes door Andreas Capelanus, ca. 1180 – precies het werk waarover aan die tafel Willem de Tempelier zo zijn gal spuwt. De werken van Chrétien de Troyes zijn in veel moderne uitgaven en vertalingen te vinden. Een klassieker, met moderne Franse vertaling, is Chrétien de Troyes (1998) Œuvres complètes,  Bibliothèque de la Pléiade, n° 408.  Theodore Evergates (2019) Marie of France, Countess of Champagne, 1145-1198,  University of Pennsylvania Press Jozef Janssens (2017) Koning Artur in meervoud, de mythe ontrafeld, Amsterdam University Press Geraldine Heng (2003) Empire of Magic. Medieval Romans and the Politics of Cultural Fantasy, Columbia University Press Nicholas J. Higham (2018) King Arthur. The Making of the Legend,  Yale University PressZie het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.